Program Obywatel i Prawo, którego realizację rozpoczęliśmy w 2002 roku, to wspólna inicjatywa Instytutu Spraw Publicznych i Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Jako cel postawiliśmy sobie całościowe wspieranie bezpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego pod względem finansowym i merytorycznym, w tym opracowywanie rekomendacji na rzecz systemowych mechanizmów wzmacniających dostęp obywateli do poradnictwa prawnego i obywatelskiego oraz rozwijanie i rozpowszechnianie metod zwiększających aktywność wyborczą obywateli.
 
Cele programu, konkurs grantowy
W działaniach Programu „Obywatel i Prawo” i w określaniu szczegółowych celów kolejnych edycji kierowaliśmy się wspólnie z fundatorem, Polsko-Amerykańską Fundacją Wolności, określoną filozofią: nieść przesłanie o charakterze edukacyjnym i wyrównywać szanse obywateli, pobudzając obywatelską aktywność. Stąd ukierunkowanie programu przede wszystkim na trzeci sektor. Szczegółowe cele programu ulegały modyfikacjom, warto jednak przywołać cele główne. Nadrzędną ideą, która przyświecała twórcom programu, było dążenie do przełamywania bezradności społecznej i zmniejszania obszarów marginalizacji przez pomoc w aktywizowaniu obywateli do korzystania z ich praw w sferze publicznej. W dłuższej perspektywie program miał się przyczynić do popularyzacji idei bezpłatnego poradnictwa prawnego i obywatelskiego nie tylko wśród organizacji pozarządowych i grup społecznych wymagających wsparcia, ale także wśród prawników i studentów prawa. Staraliśmy się propagować ideę współpracy między tymi środowiskami i mobilizować branżę prawniczą do pracy pro publico bono. Duży nacisk kładliśmy na jakość usług poradniczych świadczonych przez organizacje, uwzględniając przy tym zarówno potrzebę instytucjonalnego wzmocnienia świadczeniodawców, jak i potrzebę dbałości o standard usług. Staraliśmy się wspierać przede wszystkim organizacje mające pewien dorobek w poradnictwie, nie chcąc jednak zamykać szans przed organizacjami, które chciały dopiero uruchomić tego typu działalność (tym ostatnim stawialiśmy warunek, aby poradnictwo opierały one na osobach, które nabyły już odpowiednią wiedzę i stosowne doświadczenie).

W pierwszej edycji Programu „Obywatel i Prawo” skoncentrowaliśmy się na wspieraniu różnych społecznych form poradnictwa i informacji prawnej dla osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i materialnej. Ogłosiliśmy konkurs grantowy mający wspierać finansowo tę branżę trzeciego sektora. Spodziewaliśmy się około pięćdziesięciu wniosków o dotację, tymczasem otrzymaliśmy ich prawie dwieście. Łącznie na siedem ogłoszonych konkursów wpłynęło blisko tysiąc projektów, z czego sto pięćdziesiąt otrzymało dofinansowanie. Konkurs grantowy dla organizacji był stałym elementem programu, choć zmieniały się jego zasady. Regularnie poddawaliśmy ocenie rezultaty i reguły konkursu, aby jak najlepiej rozdysponować środki w kolejnych edycjach, uwzględniając przy tym potrzeby zarówno samych organizacji, jak i społecznego otoczenia poradnictwa.

Większość realizowanych projektów dotyczyła bieżącej działalności poradniczo-informacyjnej prowadzonej przez grantobiorców. Doświadczenia programu wskazały dwa główne nurty obecne w poradnictwie obywatelskim i prawnym: poradnictwo ogólne, skierowane do wszystkich potrzebujących (w tym poradnictwo obywatelskiego prowadzone przez biura porad obywatelskich), i wyspecjalizowane poradnictwo prawne, nakierowane na określone problemy i (lub) grupy beneficjentów (na przykład osób niepełnosprawnych), niekiedy połączone z innego typu poradnictwem (na przykład psychologicznym). Trzecim, uzupełniającym nurtem była działalność skupiona na poszerzaniu świadomości i wiedzy prawnej (działania edukacyjne dla obywateli oraz innych instytucji i organizacji, które służą obywatelom pomocą). W toku realizacji programu wyłoniła się jeszcze jedna specyficzna cecha poradnictwa, szczególnie charakteryzująca organizacje zajmujące się poradnictwem wyspecjalizowanym – działalność rzecznicza.

Głównymi beneficjentami projektów realizowanych w ramach Programu „Obywatel i Prawo” byli obywatele, zwłaszcza ci w trudnej sytuacji życiowej lub materialnej. Organizacje pomagały osobom, których nie było stać na poradę adwokata czy radcy prawnego, także osobom, które nie były nawet w stanie zidentyfikować swojego problemu życiowego jako problemu prawnego. Doradzano ludziom często bezradnym wobec machiny sądowniczej i aparatu urzędniczego – tym, którzy starali się dochodzić swoich praw, ale i tym, którzy wcześniej nie wiedzieli, że mają jakieś prawa. W drugiej kolejności odbiorcą działań dofinansowanych projektów byli przedstawiciele innych organizacji nastawionych na pomoc obywatelom, w tym instytucje publiczne, na przykład policja, ośrodki pomocy społecznej, sądy. Kolejna grupa beneficjentów to wolontariusze, z reguły osoby młode, które wzięły udział w projektach, co dało im możliwość pozyskania wiedzy i doświadczeń, ułatwiając dalszy rozwój zawodowy.

 
Działania na rzecz uregulowań systemowych i rozwiązania modelowe
Dość szybko dostrzegliśmy konieczność podjęcia w programie działań na rzecz uregulowań systemowych problematyki poradniczej. Przede wszystkim skala zapotrzebowania na bezpłatne doradztwo prawne – biorąc nawet pod uwagę tylko poradnictwo prowadzone przez trzeci sektor – okazała się olbrzymia. Ani w naszej gestii, ani w zasięgu naszych możliwości, w tym finansowych, nie leżało wyręczanie państwa i jego agend w umożliwianiu dostępu obywateli do należnych im praw, gwarantowanych konstytucyjnie. Mogliśmy jednak podjąć działania, które zwracałyby uwagę opinii publicznej na ten problem, i wypracować modelowe rozwiązania służące zaszczepianiu nowych pomysłów.
Dlatego w drugiej edycji programu powołano Radę Ekspertów – niezależne ciało opiniotwórcze. Do momentu zakończenia prac w 2013 roku rada zapewniała impuls do debaty publicznej, organizując otwarte spotkania o charakterze seminaryjno-dyskusyjnym. Na seminariach i konferencjach podejmowano aktualne tematy związane z szeroko rozumianym zagadnieniem dostępu do pomocy prawnej, obejmującym zwłaszcza pomoc przedsądową, ale także pomoc prawną na etapie sądowym. Rada nadzorowała również opracowanie ekspertyz i analiz oraz realizację projektów wdrażających wybrane modelowe rozwiązania systemowe i badawcze.

Do Rady Ekspertów zapraszaliśmy przedstawicieli trzeciego sektora, naukowców, reprezentantów organizacji zrzeszających prawników i administracji publicznej. Odzwierciedleniem zróżnicowanego składu rady były organizowane przez nią debaty publiczne, które gromadziły różne środowiska zainteresowanie aktywnością na polu poszerzenia dostępu do pomocy prawnej. Zróżnicowanie to umożliwiało wymianę doświadczeń, wysłuchanie stanowisk poszczególnych stron i ich zbliżenie.

Głównym problemem, wokół którego toczyły się prace Rady Ekspertów, był brak uregulowań prawnych zapewniających osobom wymagającym wsparcia dostęp do pozasądowej pomocy prawnej. Zagadnieniu temu poświęcono wiele spotkań, omawiając i komentując kolejne założenia do projektów ustaw. Podejmowano również specjalistyczną tematykę, mającą w konsekwencji wpływ na poszerzenie dostępu do porad prawnych obywateli (reforma dotycząca szerokiego dostępu do zawodów prawniczych, rola nowoczesnych technologii, biurokratyczne i podatkowe przeszkody w udzielaniu bezpłatnych porad prawnych osobom potrzebującym, pojawiające się w polskim systemie prawnym nowe kwestie, jak narzędzia pozwów zbiorowych, prawa do petycji czy nowelizacja Kodeksu karnego, mająca na celu wzmocnienie kontradyktoryjności procesu).

Na seminariach, w ekspertyzach i projektach wdrożeniowych (w tym o charakterze badawczym) poruszano ponadto zagadnienia definicyjne związane z poradnictwem, kwestie dostępu obywateli do informacji o treści prawa i o orzeczeniach sądowych (również w Internecie), współpracy organizacji pozarządowych z korporacjami prawniczymi, mediacji (jak wzmocnić tę alternatywną wobec sądów, choć wciąż niepopularną metodę rozwiązywania sporów), poddawano refleksji rolę i zakres trzeciego sektora w poradnictwie, wskazywano możliwe źródła finansowania organizacji pozarządowych, powstały także rekomendacje na rzecz edukacji prawnej na podstawie doświadczeń zagranicznych i polskich, opisano metody komunikowania sądów z obywatelami, analizowano przepisy i praktyki sądu w procesie cywilnym, zebrano rekomendacje dotyczące tworzenia i dystrybucji materiałów prawnych kierowanych do obywateli, przeprowadzano litygacje strategiczne dotyczące dostępu do pomocy prawnej. […]


Instytut Spraw Publicznych jako realizator Programu „Obywatel i Prawo” otrzymał wyróżnienie z okazji 10-lecia działalności programowej Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, 14 maja 2010 r.  Zdjęcie: Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności.

Dalszy rozwój programu
W kolejnych latach rozszerzaliśmy zakres działań. W czwartej edycji Programu „Obywatel i Prawo” powołaliśmy Forum Aktywny Obywatel  – platformę współpracy i wymiany doświadczeń dla instytucji i osób zaangażowanych w inicjatywy przeciwdziałające absencji wyborczej przez aktywizację obywateli. Forum Aktywny Obywatel do końca 2013 roku zajmowało się badaniami nad przeszkodami ograniczającymi frekwencję wyborczą oraz nad wypracowaniem i upowszechnianiem rekomendacji na rzecz poprawy aktywności wyborczej. Podejmowało także własne działania służące zwiększeniu udziału obywateli w wyborach. Wydało ponadto wiele publikacji poświęconych tej problematyce – przedstawiane w nich rekomendacje są w części wciąż aktualne.
Jesienią 2012 roku z inicjatywy Instytutu Spraw Publicznych powstała nieformalna koalicja organizacji związanych z poradnictwem prawnym i obywatelskim w Polsce – Platforma Współpracy Organizacji Poradniczych, w której skład wchodzą przedstawiciele czterdziestu jeden organizacji pozarządowych świadczących bezpłatne porady prawne i obywatelskie i (lub) wspierających rozwój poradnictwa w Polsce. Koalicja powstała po to, aby prowadzić wspólne działania mające na celu uwzględnienie możliwości wsparcia i rozwoju poradnictwa prawnego i obywatelskiego w nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014–2020.


Cele programu z perspektywy lat
Jak oszacować rezultaty wydatkowanych w ciągu dwunastu lat ponad 6 milionów złotych na prowadzenie poradnictwa przez trzeci sektor? Udzielenie w tym czasie 170 tysięcy porad prawnych i obywatelskich to dużo czy mało, szczególnie wobec społecznych potrzeb? Kropla w morzu. Poradnictwo prawne i obywatelskie - rola organizacji pozarządowych – podtytuł specjalnego numeru kwartalnika „Trzeci sektor” poświęconego poradnictwu w organizacjach pozarządowych – zapewne dobrze oddaje problem możliwości organizacji społecznych w dziedzinie poradnictwa prawnego i wobec zapotrzebowania na nie.

Suche liczby nie oddadzą jednak niuansów doradztwa prawnego i obywatelskiego, nie pokażą poszczególnych problemów, często także dramatów ludzkich, które kryją się pod hasłem „porada prawna” czy „porada obywatelska”. Od prostej informacji prawnej do spraw skomplikowanych, do pracy z klientami, którzy nie rozumieją otaczającej ich rzeczywistości, a tym bardziej logiki prawa, jakie wymaga społecznych kompetencji. Ogrom pracy i zaangażowania doradców, którzy zajmują się pracą u podstaw, informując, konsultując, edukując, przede wszystkim zaś pomagając ludziom potrzebującym pomocy. Więcej – niekiedy nawet wyszukując osoby, które potrzebują pomocy, także na zasadzie profilaktyki czy działań edukacyjnych, w różny sposób: praca streetworkerów z osobami uzależnionymi, praca z zamkniętymi społecznościami, jak mniejszości, praca z osobami znajdującymi się poza nawiasem społecznym, jak bezdomni. W wielu sytuacjach sama informacja prawna okazuje się niewystarczająca. Obywatele często potrzebują bowiem doradcy, który pomoże im zdefiniować ich problem i określić, jakiej interwencji on wymaga: prawnej, obywatelskiej, rzeczowej, psychologicznej czy innej. Taką ofertę zapewniają obywatelom przede wszystkim organizacje pozarządowe, świadcząc poradnictwo prawne i obywatelskie, organizując punkty informacji prawnej, edukując na szkoleniach i warsztatach, przygotowując i dystrybuując publikacje czy – coraz częściej – zamieszczając je na stronach internetowych.

Program udzielił bezpośredniego wsparcia instytucjonalnego dziewięćdziesięciu czterem stowarzyszeniom, fundacjom i szkołom wyższym, które prowadzą studenckie poradnie prawne, a także organizacjom kościelnym. Przy czym niektóre z nich otrzymały dotacje dwu- lub trzykrotnie. Łącznie zrealizowano 190 projektów, w tym 40 regrantingowych, gdyż przekazywano również większe fundusze dla organizacji sieciowych do dalszej redystrybucji. Większość tych organizacji wciąż działa, mimo że rozwiązaniu nie uległ podstawowy problem w ich funkcjonowaniu, mianowicie trudności z pozyskiwaniem środków na działalność poradniczą.

Opr. na podst. artykułu „Obywatel i Prawo – czas na podsumowanie”, w: Kwartalnik Trzeci Sektor, Kropla w morzu, numer specjalny 2014

About The “Citizen and Law” Programme